W Polsce kleszcze najintensywniej poszukują żywiciela wiosną oraz jesienią. Notowany szczególnie w ostatnich dekadach wzrost zainteresowania kleszczami (Ixodida) związany jest przede wszystkim ze zdolnością tych roztoczy do przenoszenia licznych patogenów. Nie bez przyczyny kleszcze uznawane są za jedne z najważniejszych nośników wirusów, bakterii i pasożytów. Biologia i ekologia kleszczy, jak również patogeny przez nie przenoszone i choroby z nimi związane są przedmiotem licznych badań, dyskusji i pytań.
Choroby przenoszone przez kleszcze są coraz większym problemem epidemiologicznym i klinicznym na świecie i w Polsce.
Prof. Dorota Kiewra, kierownik Zakładu Ekologii Drobnoustrojów i Akaroentomologii, na Wydziale Nauk Biologicznych UWr: – Niewątpliwie w ostatnich dekadach notowany jest wzrost liczby zachorowań na choroby odkleszczowe na świecie w tym w Polsce. Za przyczynę obserwowanego trendu uznaje się nie tylko zmiany klimatyczne i zmiany w pokryciu terenu, które wpływają na rozprzestrzenienie kleszczy i ich żywicieli, ale też zmiany socjoekonomiczne, większą świadomość dotyczącą zagrożeń odkleszczowych i lepszą diagnostykę laboratoryjną. W Polsce do najczęściej notowanych chorób odkleszczowych należy borelioza, określana też jako borelioza z Lyme. Według danych Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego PZH – Państwowego Instytutu Badawczego wynika, że w Polsce jedynie w ostatniej dekadzie zanotowano wzrost liczby przypadków zachorowań na boreliozę z niespełna 14 tysięcy w 2014 r. do ponad 25 tysięcy w 2023 r.
Czy pojawiły się nowe gatunki na Dolnym Śląsku?
– Aktualnie do fauny kleszczy występujących na Dolnym Śląsku zalicza się 11 gatunków kleszczy, w tym dwóch przedstawicieli tzw. kleszczy miękkich (obrzeżków) i 9 kleszczy właściwych, z których dwa są notowane dopiero od ostatnich kilkunastu lat. Obecność kleszcza łąkowego Dermacentor reticulatus na Dolnym Śląsku odnotowano po raz pierwszy w 2009 r. Prowadzone przez pracowników Zakładu Ekologii Drobnoustrojów i Akaroentomologii WNB UWr badania monitoringowe wskazują, że ten gatunek stale powiększa swój zasięg występowania. Natomiast obecność kleszcza Haemaphysalis concinna stwierdzono po raz pierwszy na Dolnym Śląsku w 2018 r. identyfikując kilka stanowisk jego występowania. Do tej pory nie potwierdzono na terenie Dolnego Śląska obecności kleszczy afrykańskich z rodzaju Hyalomma.
Czy wszystkie kleszcze są groźne?
Na świecie notowanych jest około 900 gatunków, z których około 10 proc. uznaje się za szczególnie ważne pod względem medycznym i weterynaryjnym. Tak więc nie wszystkie gatunki kleszczy są w jednakowym stopniu groźne dla człowieka i zwierząt.
Od czego to zależy?
Znaczenie medyczne i weterynaryjne kleszczy wynika nie tylko z możliwości powodowania bezpośrednich reakcji skórnych oraz ogólnoustrojowych reakcji zapalnych u ludzi i zwierząt, ale przed wszystkim z możliwości przekazywania patogenów. Poziom zakażenia kleszczy patogenami jest zróżnicowany i zależy od rodzaju patogenu oraz lokalizacji geograficznej, może też być zmienny w kolejnych latach na danym terenie.
W Polsce najgroźniejszy to…
– … kleszcz pospolity Ixodes ricinus – najczęściej notowany kleszcz pasożytujący na człowieku. Gatunek ten może pasożytować na zwierzętach domowych i dzikich, w tym na gadach, ptakach i ssakach oraz na człowieku. Jego obecność notowana jest we wszystkich województwach na terenie całego kraju, zarówno na terenach leśnych, jak i na obszarach zurbanizowanych. Znaczenie medyczne i weterynaryjne kleszcza pospolitego wynika przed wszystkim ze zdolności do przenoszenia licznych patogenów chorób odkleszczowych, w tym krętków boreliozy i wirusa kleszczowego zapalenia mózgu.
Jak unikać zachorowania na choroby odkleszczowe?
Unikanie zachorowania wymaga zarówno świadomości ryzyka, jak i zastosowania odpowiednich środków ostrożności, zwłaszcza w okresie największej aktywności kleszczy (w przypadku kleszcza pospolitego w okresie wiosny i wczesnego lata oraz jesieni) na obszarach, gdzie kleszcze są szczególnie aktywne. Ochrona przed chorobami odkleszczowymi obejmuje przede wszystkim profilaktykę indywidualną. W Polsce, podobnie jak w innych krajach europejskich, dostępne są szczepienia ochronne przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu, jednak nie ma aktualnie dostępnych szczepień przeciw boreliozie.
Czego unikać, co robić, jak się ubierać aby zminimalizować kontakt z kleszczem?
Na pewno warto unikać miejsc, w których występuje szczególnie dużo kleszczy, takich jak zarośla, obszary pokryte wysoką trawą, ścieżki zwierząt. Warto jednak pamiętać, że kleszcze mogą występować wszędzie tam, gdzie jest dostatecznie wilgotno i są dostępni żywiciele. W celu zmniejszenia ryzyka kontaktu z kleszczami w najbliższym otoczeniu można zastosować zabiegi polegające m.in. na przycinaniu trawy, usuwaniu liści i utrzymywaniu otwartych, nasłonecznionych przestrzeni, co przyczyni się do utworzenia środowiska mniej sprzyjającego do rozwoju kleszczy.
Przebywając na obszarach występowania kleszczy należy zadbać o odpowiednie ubranie (rekomendowana jest jasna odzież z długimi rękawami i nogawkami oraz pełne obuwie). Warto również stosować repelenty odstraszające kleszcze. Po powrocie do domu należy jak najszybciej obejrzeć swoje ciało w poszukiwaniu kleszczy. Zalecane jest też wzięcie prysznica. W przypadku znalezienia kleszcza należy go jak najszybciej usunąć, co zmniejsza ryzyko przeniesienia patogenów. Pasożytującego kleszcza należy chwycić przy pomocy pęsety lub dostępnych specjalnych narządzi do usuwania kleszczy (dostępnych w aptece) przy samej skórze i zdecydowanym ruchem wyciągnąć, a następnie miejsce po żerowaniu zdezynfekować.
Czego nie wolno robić?
– Nie należy kleszcza smarować kremem czy innym tłuszczem, przypalać, czy zgniatać, bowiem takie postepowanie zwiększa prawdopodobieństwo przekazania patogenów.
Czy ludzie są bardziej narażeni niż zwierzęta?
Zarówno ludzie, jak i zwierzęta są narażeni na ataki kleszczy, ale różnice w ryzyku zależą od kilku czynników. Zwierzęta, zwłaszcza te, które spędzają dużo czasu na świeżym powietrzu, jak psy czy koty, są zwykle bardziej narażone na ataki kleszczy. Jest to związane z ich częstym kontaktem z trawą, zaroślami i innymi miejscami, w których kleszcze są aktywne. Dodatkowo, sierść zwierząt stanowi dogodną osłonę, gdzie kleszcze mogą się łatwo ukryć i przyczepić. Zwierzęta domowe można również skutecznie zabezpieczać przed atakami kleszczy. Istnieje wiele metod ochrony, które obejmują stosowanie specjalnych obroży przeciwkleszczowych, preparatów typu spot-on, tabletek doustnych, a także regularne badania i kontrole sierści zwierząt po powrocie ze spacerów.
Czy można się zarazić od zakażonego zwierzęcia?
Nabywanie patogenów chorób odkleszczowych związane jest przede wszystkim z pasożytowaniem zakażonych kleszczy, jednak możliwe są też inne drogi transmisji. W przypadku wirusów kleszczowego zapalenia mózgu na szczególną uwagę zasługuje możliwość zakażenia drogą pokarmową poprzez spożywanie surowego, niepasteryzowanego mleka zakażonych zwierząt takich jak krowy, kozy czy owce.
W jakich warunkach i kiedy kleszcze są najaktywniejsze?
Kleszcze charakteryzują się zróżnicowaną aktywnością nie tylko sezonową, ale też dzienną, bowiem ich aktywność rozumiana jako okres poszukiwania żywiciela jest silnie związana z temperaturą i wilgotnością otoczenia, a także długością dnia.
Okres oczekiwania na roślinności na żywiciela szczególnie naraża kleszcza na utratę wilgotności, co sprawia, że kleszcze w wysokiej temperaturze przy niskiej wilgotności powietrza zazwyczaj zaprzestają wspinania się na roślinność i szukają schronienia w ściółce leśnej.
W Polsce kleszcze najintensywniej poszykują żywiciela wiosną i jesienią. Aktywność kleszcza pospolitego rozpoczyna się zwykle w marcu-kwietniu i trwa do przełomu października i listopada, przy czym największa jest zwykle notowana w maju-czerwcu oraz wrześniu-październiku.
Warto jednocześnie podkreślić, że inne gatunki kleszczy mogą cechować się odmienną aktywnością. Na przykład kleszcz łąkowy Dermacentor reticulatus, rzadko atakujący człowieka natomiast dość często zbierany z psów, rozpoczyna swoją aktywność zwykle wcześniej niż kleszcz pospolity, przy czym maksimum wiosennej aktywność przypada zwykle na kwiecień, a szczyt jesienny trwa od połowy sierpnia do połowy listopada.
Oprac. Katarzyna Górowicz-Maćkiewicz/Źródło: Uniwersytet Wrocławski
