W konsultacjach publicznych (listopad 2024 r.) eksperci WiseEuropa zgłosili spostrzeżenia i pomysły do dokumentu, zgrupowane w czternastu obszarach Krajowego Planu w dziedzinie Energii i Klimatu do 2030 r. (aKPEiK). To strategiczny dokument opracowywany przez państwa członkowskie Unii Europejskiej, w którym określają one założenia i cele oraz polityki i działania mające na celu osiągnięcie unijnych celów klimatyczno-energetycznych, w szczególności kontrybucji do osiągnięcia neutralności klimatycznej do 2050 roku.
Poniżej prezentujemy uwagi zgłoszone przez WiseEuropa do projektu aktualizacji aKPEiK.
1. Brak wymiaru operacyjnego i wykonawczego
KPEiK wymaga znacząco większego nacisku na wymiar operacyjny i wykonawczy, aby cele transformacji energetycznej mogły zostać zrealizowane w sposób skuteczny i przemyślany. Konieczne jest przypisanie konkretnych działań oraz ich sekwencji, które mają pozwolić na osiągnięcie założonych celów określonych w dokumencie. Wymagać to będzie opracowania mapy drogowej wdrożenia, z określonym horyzontem wdrożenia poszczególnych kamieni milowych oraz sposobu oceny realizacji każdego z działań.
2. Horyzontalne podejście do polityki energetyczno-klimatycznej
Strategia powinna odejść od punktowego podejścia do planowanych działań, na rzecz kompleksowych, zintegrowanych zestawów tych działań, które będą adekwatne do skali wyzwań określonych w strategii. Niedostatecznym wydaje się np. stwierdzenie o planowanym zwiększeniu roli elektrowni słonecznych (PV) oraz wiatrowych w miksie energetycznym jako ścieżki dekarbonizacji, w szczególności w kontekście liczby odmów wydania warunków przyłączenia przez operatorów. Prócz samego zwiększenia mocy OZE w systemie, kluczowym wyzwaniem koniecznym dla przeprowadzenia dekarbonizacji sektora elektroenergetycznego jest poprawa profilu wytwarzania energii przez te instalacje, w tym np. promowania instalacji o wyższym wskaźniku mocy (capacity factor) przez wspieranie cable pooling. Konsultowany dokument jedynie jednokrotnie przywołuje instytucję cable pooling. Należy jednoznacznie określić, w jaki sposób obecne działania będą modyfikowane i wzmacniane, oraz zapewnić przejrzysty harmonogram przeglądów tych działań, z wyraźnym wskazaniem instytucji odpowiedzialnych za realizację i monitorowanie. Tylko w ten sposób można zrealizować ambitne cele wyznaczone w dokumencie.
3. Analiza ryzyka i działania zaradcze
Brak szczegółowej analizy ryzyka może osłabić skuteczność strategii. Wprowadzenie scenariuszy alternatywnych (ale z jasnym wskazaniem, w którym momencie następuje przełączenie ścieżki realizacji) i działań zaradczych jest kluczowe dla efektywności planu. Przykładem niedostatecznej precyzji jest sposób odniesienia się do kwestii energetyki jądrowej w dokumencie. Podczas, gdy energetyka ta jest wskazywana jako jeden z głównych czynników dekarbonizujących sektor elektroenergetyczny, harmonogram działań zakłada jej obecność w systemie „po 2030 roku”. Jednocześnie, w dokumencie brakuje informacji o planach dotrzymania poziomu ambicji w zakresie dekarbonizacji sektora energetycznego w przypadku opóźnień w budowie elektrowni jądrowej – warto przy tym zastrzec, że ryzyko opóźnień musi być uwzględnione, patrząc na doświadczenia innych państw europejskich związane z terminowością realizacji projektów jądrowych. Wariantowość strategii jest szczególnie istotna w warunkach bardzo dynamicznych w ostatnim czasie zmian uwarunkowań zewnętrznych, które będą oddziaływały na podejmowane przez państwo działania.
4. Struktura miksu a zapotrzebowanie na moc szczytową
Dokument nie dostarcza wystarczających informacji na temat tego, jak zaproponowany miks elektroenergetyczny będzie odpowiadać na zapotrzebowanie na moc szczytową. Brak jednoznacznej analizy dotyczącej wystarczalności generacji, co rzutuje na wypełnienie jednego z założeń strategii, czyli zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego.
Strategia zakłada dość intensywne zamykanie jednostek opartych o technologie konwencjonalne. Są to jedyne sterowalne i gwarantujące dostępność mocy jednostki, a ich zamknięcie powinno być uwarunkowane realną dostępnością innych źródeł, które mogą je zastąpić – także w aspekcie dyspozycyjności. Strategia powinna uwzględniać możliwość utrzymania tych jednostek jako rezerwowych, jednocześnie dążąc do ograniczenia ich produkcji (czyli wykorzystania mocy w trakcie roku). Alternatywnie powinna wskazywać ścieżkę budowy jednostek dyspozycyjnych, pracujących krótko w ujęciu rocznym, ale gwarantujących pewność zasilania odbiorców i bezpieczeństwo bilansowe KSE.
5. Brak mechanizmów do skutecznego zarządzania przekrojowymi politykami publicznymi
Strategia nie przewiduje działań mających na celu poprawę działania administracji publicznej w zakresie zdolności do koordynacji i implementacji polityk klimatycznych. Wzmocnienie zdolności zarządzania, lepsza organizacja działań i efektywna koordynacja są kluczowe dla skutecznej implementacji strategii. Niezbędne jest bezpośrednie przypisanie poszczególnych działań do konkretnych ministerstw, które powinny pełnić rolę koordynacyjną i nadzorczą nad realizacją poszczególnych założeń strategii, a jednocześnie – pozostawać odpowiedzialnymi za podejmowanie ewentualnych działań naprawczych w przypadku pojawienia się ryzyka nieosiągnięcia założonych celów. Zagadnienie to jest szczególnie istotne mając na uwadze obecny podział kompetencji pomiędzy m.in. Ministra Klimatu i Środowiska, Ministra Przemysłu, Pełnomocnika Rządu ds. Strategicznej Infrastruktury Energetycznej oraz Ministra Rozwoju i Technologii. Co więcej, dokument powinien proponować wprowadzenie narzędzi wspierających współpracę między ministerstwami oraz dostęp do niezależnych zasobów eksperckich, aby realizować przekrojowe polityki, takie jak transformacja energetyczna.
6. Zintegrowane planowanie infrastruktury energetycznej (sector coupling)
Wobec rosnącej zastępowalności nośników energii należy rozważyć jak integrować infrastrukturę służącą do ich dostarczania odbiorcom końcowym. Na przykład do celów grzewczych można korzystać zarówno z gazu, jak i energii elektrycznej, ciepła sieciowego czy kolektorów słonecznych. Planując infrastrukturę należy uwzględnić potencjał integracji tego planowania, umożliwiający osiągnięcie korzyści, takich jak oszczędności energii, lepsze wykorzystanie zasobów i optymalizację kosztów. Obecne oddzielne planowanie ogranicza efektywną integrację.
7. Niewystarczający nacisk na niezbędną elastyczność w zakresie wytwarzania i konsumpcji energii
KPEiK powinien w większym stopniu uwzględniać potrzebę elastyczności systemu oraz efektywności energetycznej jako kluczowych elementów transformacji energetycznej. Kluczowe jest opracowanie szczegółowych działań, które umożliwią budowanie elastyczności zarówno po stronie wytwórczej (np. przez promowanie budowy instalacji lub zespołu instalacji o jak najwyższym CF), jak i po stronie odbiorczej (np. przez dalsze wspieranie rozwoju DSR oraz agregacji). Takie podejście pozwoli na lepsze wykorzystanie istniejących zasobów i zwiększy korzyści płynące z inwestycji w nowe technologie. Tym samym przyczyni się do stabilności systemu oraz skutecznego wdrożenia celów transformacji energetycznej, wzmacniając jednocześnie bezpieczeństwo energetyczne i efektywność ekonomiczną sektora.
8. Brak środków wspierających zwiększanie mocy w OZE i mechanizmów integracji z KSE
Strategia powinna jasno określić środki techniczne wspierające zwiększanie mocy w OZE oraz ich integrację z KSE, poza wskazywaniem docelowych wielkości mocy zainstalowanych. Nie jest bowiem pewne i strategia tego nie określa, jakie metody i środki, w tym prawne, techniczne i organizacyjne są niezbędne, aby te cele osiągnąć (poza oczywistymi środkami finansowymi). W tym zakresie jedną z metod jest rozwijanie systemów rozproszonych, które umożliwiają lokalne bilansowanie energii, zmniejszają obciążenie sieci i wspierają sterowanie po stronie odbiorców. Wspólnoty energetyczne, które rzeczywiście dzielą się zasobami i infrastrukturą, przyczyniają się do lokalnego bilansowania i zwiększenia odporności systemu. Takie podejście wspiera efektywność energetyczną, zwiększa elastyczność systemu oraz tworzy nowe możliwości rozwoju, w tym rozwój lokalnych usług. Ten kierunek nie został jednak szerzej dostrzeżony w projekcie strategii.
9. Transformacja regionów węglowych
Transformacja regionów węglowych to złożony proces wymagający szczegółowego planowania oraz zaangażowania wielu interesariuszy. KPEiK powinien wskazywać planowane działania państwa dążące do określenia kompleksowych strategii regionalnych, które uwzględniają potrzeby mieszkańców oraz potencjał gospodarczy poszczególnych obszarów. Państwo jest jedynym interesariuszem procesu, posiadającym odpowiednio duże środki i instrumenty regulacyjne, aby efektywnie prowadzić procesy związane z transformacją w ogóle, a w szczególności transformacją regionów węglowych. Takiej aktywności państwa i propozycji dla regionów węglowych nie odnajdujemy w przedstawionym projekcie strategii.
10. Problematyka przemysłowa i wsparcie dla sektorów energochłonnych
Strategia w obecnym kształcie nie dostarcza wystarczających rozwiązań do efektywnego wsparcia przemysłu energochłonnego, kluczowego dla polskiej gospodarki. Brak szczegółowych mechanizmów wsparcia i planów modernizacji może prowadzić do utraty konkurencyjności poszczególnych branż i sektorów. Niezbędne jest wprowadzenie programów wsparcia technologicznego obejmujących modernizację infrastruktury i optymalizację procesów produkcyjnych, aby zapewnić konkurencyjność polskiego przemysłu w kontekście transformacji energetycznej. Brak przewidzenia w podstawowym dokumencie strategicznym w zakresie polityki energetyczno-klimatycznej rozwiązań dedykowanych dekarbonizacji takich sektorów jak cementowy, wapienniczy czy stalowy, stwarza ryzyko niedoszacowania koniecznych nakładów oraz nieuwzględnienia kluczowych instrumentów wsparcia dla tych sektorów, a w konsekwencji zwiększa ryzyko po stronie inwestorów.
11. Luka między założeniami KPEiK a rzeczywistością dla małych przedsiębiorstw
KPEiK musi uwzględniać specyfikę małych przedsiębiorstw, które różnią się od dużych podmiotów zarówno pod względem zasobów, jak i możliwości operacyjnych. Kluczowe jest wprowadzenie szczegółowych zaleceń i narzędzi wspierających mikroprzedsiębiorstwa – zarówno finansowych, jak i edukacyjnych – aby zapewnić, że każda grupa podmiotów będzie mogła aktywnie uczestniczyć w transformacji energetycznej. Bez takiego wsparcia strategia pozostanie oderwana od rzeczywistości, a ambitne cele transformacyjne mogą okazać się nieosiągalne dla wielu polskich przedsiębiorstw. Jeśli celem przyświecającym tworzeniu aktualizacji KPEiK było nadanie nowej dynamiki procesom transformacji, to da się to osiągnąć jedynie przez angażowanie do procesu podmiotów i obywateli, którzy w obecnej chwili w nim nie uczestniczą. Nie zaprezentowano jednak rozwiązań w tym zakresie.
12. Brak analizy wpływu strategii KPEiK na ceny energii w okresie przejściowym
Poziom niezbędnych inwestycji zaprezentowany w KPEiK w długim horyzoncie powinien przyczynić się do obniżenia cen poszczególnych nośników energii. Zanim to jednak nastąpi, w okresie przejściowym może te ceny podnosić. Dlatego KPEiK powinien uwzględniać szczegółową analizę wpływu strategii na ceny energii w okresie przejściowym, aby zminimalizować ryzyko negatywnych skutków społecznych i gospodarczych. Taka analiza powinna obejmować modelowanie wpływu inwestycji na różne grupy odbiorców w krótkim i długim okresie, uwzględniając różne scenariusze zmian cen energii oraz identyfikację grup najbardziej narażonych na negatywne konsekwencje.
13. Zewnętrzne wymogi kontra wewnętrzne potrzeby
KPEiK powinien bardziej uwzględniać polskie realia, oferując działania wspierające nie tylko finansowo, ale także organizacyjnie i edukacyjnie. Dokument powinien pokazywać, jak transformacja energetyczna przynosi bezpośrednie korzyści obywatelom, zamiast skupiać się wyłącznie na spełnianiu wymogów zewnętrznych. Tylko wtedy można w pełni wykorzystać potencjał takich działań jak np. termomodernizacja.
14. Dekarbonizacja transportu: wyzwania w kontekście inwestycji infrastrukturalnych
Dekarbonizacja transportu w Polsce wymaga zintegrowanego podejścia, które łączy cele inwestycyjne z polityką klimatyczną, uwzględniając potrzeby zarówno transportu drogowego, jak i kolejowego. Brak koordynacji działań inwestycyjnych z celami klimatycznymi osłabia skuteczność transformacji w sektorze transportu. Kluczowe jest wsparcie państwa w dekarbonizacji transportu ciężkiego oraz odpowiednie podejście do dekarbonizacji kolei, które powinno unikać nadmiernych obciążeń kosztowych obniżających jej konkurencyjność. Aby osiągnąć założone cele klimatyczne, konieczne jest holistyczne planowanie i uwzględnienie specyfiki różnych segmentów branży transportowej.
Źródło: WiseEuropa
